Het is vandaag precies 80 jaar geleden dat in het Gelderse Winterswijk een temperatuur van -27,4 graden werd gemeten. Hoe kon het dat de temperatuur die ochtend zo laag kon uitvallen en hoe zeker is het dat die 27,4 graden onder nul ook echt de laagste temperatuur ooit gemeten is in ons land sinds in ieder geval 1901?

Terwijl in december 1941 van winterweer nog geen sprake was, viel de kou begin januari fors in. Regionaal viel daarbij ook een flinke hoeveelheid sneeuw. De kou verscherpte gedurende die januarimaand en het dieptepunt werd in de tweede helft van de maand bereikt. Eerst viel er in vooral de westelijke helft van het land veel sneeuw. Lokaal kwam een laag van ruim 30 cm sneeuw te liggen. In het oosten van het land viel beduidend minder sneeuw. Het weerstation Winterswijk gaf tussen 15 en 23 januari slechts een sneeuwdek door van hooguit een halve centimeter. Vanaf de 24ste viel er wat sneeuw en toen op de 26ste een rug van hogedruk over ons land lag, viel de wind weg en klaarde het helemaal op. De aanwezige luchtsoort was van zeer koude oorsprong en kwam volledig tot rust boven het vers gevallen sneeuwdek. De temperatuur daalde in de avond als een baksteen en bereikte in de nacht naar de 27ste uiteindelijk een waarde van -27,4 graden. Maar is dit ook echt de laagste temperatuur gemeten die nacht?

Tegenwoordig worden de KNMI-waarnemingen vooral verricht op zowel civiele als militaire vliegvelden. Denk daarbij aan Schiphol, Eindhoven, Leeuwarden en Rotterdam. Maar deze meetlocaties zijn niet voldoende. Ook op wat meer afgelegen gebieden vinden we officiële meetlocaties zoals in de omgeving van gehuchten of kleine dorpjes als Hupsel, Ell of Westdorpe. Al deze meetpunten bij elkaar zorgen ervoor dat we ons als meteorologen een zo goed mogelijk beeld kunnen vormen van de weersgesteldheid in Nederland. Tel daarbij alle meetpunten op van wegbeheerders die ze gebruiken om de gladheid op de wegen goed te kunnen monitoren, maar ook metingen van weeramateurs en er is bijna geen plekje in ons land waar geen thermometer staat. 

In de oorlogsjaren was dat wel anders. Waarnemingen werden verricht door vrijwilligers die naast hun baan als schoolmeester of huisarts, ook de weersgesteldheid bijhielden met door het KNMI geijkte meetinstrumenten. Per post werd de data verzonden naar het KNMI. In Winterswijk werd sinds 1894 gemeten. In de oorlogsjaren was schoolmeester Jaap Langedijk de waarnemer van het weerstation. Op die beruchte ochtend van de 27ste weigerde zijn wekker. De olie die in deze wekker zat, was namelijk bevroren. Toen de heer Langedijk naar buiten ging voor de officiële ochtendmeting merkte hij op dat het kraakhelder was, maar er toch wat sneeuw viel. Het ging om kleine ijsnaalden die we in de meteorologie poolsneeuw noemen. Dit zijn kleine ijsnaaldjes die alleen zichtbaar zijn als het echt heel koud is. Iets dat vooral in Scandinavië, Rusland en op de noord- en zuidpool wordt waargenomen bij zeer strenge vorst. 

Eénmaal de weerhut geopend, merkte de heer Langedijk dat zijn vingers direct vastvroren aan de glazen behuizing van de thermometer. Niet vreemd, want het was nog 20 graden onder nul. Het minimum was zelfs -27,4 graden. Een waarde die tot op de dag van vandaag als laagst gemeten temperatuur in Nederland in de boeken staat omschreven. 

Niet alleen in Winterswijk was het record koud, ook andere weerstations beleefde hun koudste nacht ooit. Zo kwam de temperatuur bij het KNMI in De Bilt op -24,8 graden uit en werd in het Gelderse Warnsveld -25,4 graden gemeten. Ook in Naaldwijk was het erg koud met -20.3 graden. Volgens de waarnemer in Winterswijk was het op andere plaatsen in de Achterhoek zelfs nog kouder. De eigenaar van de Gasfabriek in Aalten registreerde zelfs 29 graden vorst, maar deed dat met een niet geijkte thermometer. Dat het lokaal nog kouder is geweest dan de -27,4 graden in Winterswijk is zeker niet uitgesloten. In het Duitse Munster werd een -30 graden gemeten en omdat er vanwege de oorlog maar op beperkte schaal waarnemingen verricht mochten worden, is een lagere temperatuur in bijvoorbeeld Twente of op de Veluwe zeker niet uitgesloten. Zo zou in Eerbeek een temperatuur van -27,3 graden gemeten zijn en werd het vlak boven de verse sneeuwlaag zelfs -32 graden. Hoe betrouwbaar deze waarneming is, vertellen de bronnen die we gebruikte helaas niet maar gezien de weerkundige omstandigheden is het geen vreemde waarde en kunnen we dus niet uitsluiten dat elders in het land een nog lagere temperatuur is gemeten.

Terug naar de winter van 1941-1942 waar het na die diepvriesnacht nog niet gedaan was met winterweer. Wel liep de temperatuur na die record koude ochtend snel op. In 36 uur tijd was op sommige plaatsen de temperatuur opgelopen naar 2 tot 5 graden boven nul. Een verschil van ongeveer 30 graden! Februari was echter ook nog een echte wintermaand en zelfs de eerste helft van maart was nog volop winters met sneeuwval en soms dagen waarop de temperatuur ruim onder nul bleef steken.

Na de winter van 1942 hebben we in ons land nog wel een aantal zeer koude nachten gehad. In februari 1956 kwam het veelvuldig tot (zeer) strenge vorst. Zo werd op 16 februari van dat jaar in Uithuizermeeden -26,8 graden gemeten. Ook in 1985 kwam het regionaal tot zeer strenge vorst met temperaturen tussen -20 en -25 graden, maar nooit zijn we meer echt in de buurt gekomen van die -27,4 graden. De laagste temperatuur deze eeuw is bijvoorbeeld gemeten in februari 2012 toen het in Lelystad -22,9 graden werd. Overigens mag de -20,7 graden op 4 maart 2005 in Marknesse ook niet in dit overzicht ontbreken. Uitsluiten dat we nog eens een keer een temperatuur van 25 tot misschien wel ruim 27 graden onder nul meten in Nederland kunnen we niet, maar het is wel zeer lastig gezien het steeds warmer worden van onze winters en het vaak ontbreken van diepvrieskou in Scandinavië. Daar staat dan wel weer tegenover dat het tegenwoordig een fluitje van een cent is om tijdens een zeer koude nacht een thermometer te plaatsen op een beschut plekje in de duinen, op de Veluwe of in het zuiden van Limburg.