Het noorderlicht, ook wel poollicht genaamd. Een magisch lichtverschijnsel dat we vrij zelden mooi kunnen spotten boven Nederland. Dat is in 2023 echter anders: dit jaar hebben we theoretisch al ten minste zes keer het noorderlicht prachtig kunnen waarnemen vanuit ons eigen landje! Daarvan was het driemaal bewolkt en konden we dus niks zien, maar de andere drie avonden / nachten heeft het een scala aan bijzondere plaatjes opgeleverd. Terwijl de afgelopen 6 jaar hoogstens één a twee van dit soort fraaie situaties hebben gegeven. Hoe kan dat zo plotseling omslaan?

Het ontstaan van noorderlicht heeft alles met de activiteit van de zon te maken. Over de ontstaanswijze kun je inhoudelijk meer bekijken in de video onderaan dit artikel; ik ga hier even wat verder in op de daadwerkelijke zonneactiviteit. De zon kent een cyclus van gemiddeld 11 jaar en daarin komen een zogenaamd zonneminimum en een zonnemaximum voor. Elke cyclus neemt overigens niet exact die elf jaar in beslag, maar duurt meestal tussen de 10 tot 12 jaar. Rondom een zonneminimum is de zon heel rustig: er komen nauwelijks vlekken aan het oppervlak van de zon voor, waardoor hand in hand ook amper grote uitbarstingen optreden. Zo'n uitbarsting van statisch geladen deeltjes noemen we ook wel een 'zonnevlam'. Het zijn juist die soms zware zonnevlammen die wij nodig hebben om het noorderlicht in eigen land te kunnen waarnemen. Het laatste zonneminimum met dus relatief weinig noorderlichtkansen viel eind 2019.

Sinds een klein jaar is de cyclus echter snel gedraaid en inmiddels naderen we een zonnemaximum. Die piek zal ergens eind 2024 of begin 2025 vallen: dan is er dus sprake van een groot aantal zonnevlekken, die op hun beurt verscheidene serieuze uitbarstingen (zonnevlammen) kunnen produceren. Daarmee hebben we nog niet automatisch noorderlicht, want zo'n zonnevlam moet ook 'aardegericht' zijn. Ofwel: recht naar de aarde geblazen worden. Gaat 'ie langs de aarde, dan missen we de impact en zal er geen verhoogde intensiteit van het noorderlicht plaatsvinden. Om te beschouwen of een zonnevlam aardegericht is bestaan er tegenwoordig fraaie tools, zoals de animatie die hieronder wordt weergeven. Simpel gezegd geeft de blauwe bol op dit kaartje een stukje van de Melkweg weer waar wij ons bevinden, tezamen met nabij gelegen planeten. Het centrale witte bolletje hierin is de zon, terwijl de aarde wordt weergeven als gele stip rechts van de zon. De bewegende kleuren is als het ware de intensiteit van de zonnewind. Dit betreft een animatie van eind september. Zo kunnen we vlak van tevoren enigszins de impact van een zonnevlam berekenen.

We zien dat er in 2023 al heel wat zonnevlammen naar de aarde gericht zijn geweest, die tot in de Benelux zichtbaar noorderlicht hebben opgeleverd. Dat is dus het effect tijdens de fase in aanloop naar een zonnemaximum. Dit is een periode waarin frequent actief noorderlicht kan voorkomen en dat is iets dat we uit de afgelopen 5 tot 7 jaar absoluut niet meer gewend zijn. Zoals de geschiedenis veel vaker heeft uitgewezen, springen vooral de lente en de herfst eruit: met name tijdens de periode half februari t/m half april én in september en oktober kunnen grote uitbarstingen ons met enige regelmaat bereiken. Dat was afgelopen week (18-25 september) niet anders!

Een drietal zonnevlammen werd deze week door de zon uitgestoten en ze waren allemaal aardegericht. Een gemiddelde zonnevlam doet er 60 tot 72 uur over om de aarde vervolgens te bereiken, mede doordat de snelheid na verloop van tijd iets vertraagt. Alleen zeer forse CME's die met grote kracht worden uitgestoten, doen er soms korter over (tot ca 48 uur aan toe). Dit zijn tevens de zonnevlammen die voor storingen kunnen zorgen in bijvoorbeeld het radioverkeer. Maar deze exemplaren leveren ook vaak het mooiste en meest dynamische (snelst bewegende) noorderlicht op. 

Heel dynamisch was het noorderlicht van 18/19 sept, 24 en 25 september niet, maar het kwam wel erg zuidelijk. Vooral tijdens de avond van 18 september zagen we vanaf de Nederlandse noordkust de pilaren van het noorderlicht zichtbaar bewegen. Toen konden we de kleuren ook als fel roze/paars aanschouwen. Zelfs tot in Frankrijk en de Alpen zijn hier overigens glimpen van opgevangen. Enkele dagen later ging het vooral om rood noorderlicht met aan de horizon zelfs een groene band, die je normaal gesproken alleen kunt waarnemen boven bijvoorbeeld Scandinavië. De piek in de nacht van 25 september was kortdurend heel fel: tot in België kleurde de noordelijke hemel visueel, dus met het blote oog dieprood. Bij een hoge activiteit wordt het noorderlicht als het ware zuidwaarts 'geduwd', waardoor wij het hier ook konden waarnemen. Je weet echter nooit hoe lang zoiets duurt en of het een tweede keer terugkeert. De meeste pieken die we hier kunnen fotograferen zijn kortdurend en trekken zich na enige tijd weer noordwaarts terug.

Naast prachtige plaatjes van echt noorderlicht, zien we ook met enige regelmaat foto's passeren die weliswaar op het verschijnsel lijken... maar het niet zijn. Nederland kent in veel gebieden een extreme mate van lichtvervuiling in allerlei vormen en kleuren en dan is een vergissing logischerwijs snel gemaakt. Kassen die een roodachtig licht uitstoten of een sportcomplex of groot gebouw dat een felle gele lichtbundel de atmosfeer in uitstraalt, het zijn allemaal dingen die op noorderlicht lijken. Hoe kun je deze verwarring nou voorkomen?

De eerste tip hierbij is simpel: het moet helder zijn! Wolken zijn uit den boze, dan zien we dus geen noorderlicht. Weerkundige wolken hangen namelijk veelal onder de 10 km hoogte en noorderlicht bevindt zich op een hoogte van ruim 100 km, dus met een gesloten wolkendek kunnen we natuurlijk nooit zien wat daarboven gebeurt. De meeste foto's die wel op noorderlicht lijken maar het niet zijn, hangen direct hiermee samen. Felle kunstmatige lichtbundels weerkaatsen meestal tegen een gesloten wolkendek en daardoor lijkt het licht visueel nog eens extra fel te worden. Voorbeelden van zulke situaties zien we hieronder. Het betreft hier dus geen noorderlicht, maar lichtbronnen door mensen ontwikkeld die weerkaatsen tegen de bewolking:

Je moet dus op z'n minst sterren aan de hemel zien alvorens zichtbaar noorderlicht waargenomen kan worden. Andere zaken om op te letten is of het licht beweegt: verplaatst het zich van rechts naar links of komt het langzaam omhoog? Dan heb je mogelijk met noorderlicht te maken. Als het wel een half uur stil hangt draait het waarschijnlijk om een kunstmatige lichtbron. Dan kun je ook nog rekening houden met de kleur. Noorderlicht boven Nederland is namelijk meestal roodachtig of paars van kleur, zelden komt groen wel eens voor. Bij andere felle kleuren kun je het best de herkomst van de lichtbron nog eens goed onderzoeken.

Zoals eerder vermeld zitten we voorlopig nog wel in de aanloopfase naar een nieuw zonnemaximum. Dat biedt natuurlijk geen garanties, maar de kansen op noorderlicht zijn daarmee wel het grootst gedurende een volledige zonnecyclus. Dit in ogenschouw genomen kunnen er dus gerust op zijn dat het noorderlicht zich tussen nu en eind 2024 nog wel een aantal keer laat zien boven Nederland, maar over timing en intensiteit kunnen we natuurlijk niets zeggen. Dat is echt last-minute werk en zelfs dan moet je afwachten of het zuidelijk genoeg komt. Als we naar vorige cycli kijken was er voorafgaand en tijdens een maximum (bijv in 2003/2004 en rond 2014) enkele keren zeer helder poollicht boven Nederland te bewonderen. Bij korte pieken doet het poollicht van dit jaar daar wellicht niet eens voor onder: vooral de uitbarsting van 23 april 2023 (KP-9) was zeer krachtig met zelfs zichtbaar poollicht tot in het zuiden van Spanje. Hier moest het toen ook echt boven ons hoofd gehangen hebben, alleen was het overal bewolkt. Vooral in 2003 en 2004 zijn er enkele avonden geweest waarbij dergelijke intensiteit vooral zeer langdurig aanhield. Mensen konden toen rustig worden gewaarschuwd en op hun gemakje buiten gaan staan kijken. Vooral dat feit maakt die sessies zeer zeldzaam in onze contreien.

De komende weken gaan we de activiteit goed in de gaten houden, want er bestaat dus een gerede kans dat we nog wel eens wat fraaie plaatjes kunnen maken in eigen land! Maar de ogen zijn zeker ook al gericht op de winter en het voorjaar van 2024 en zeker rondom het maximum eind 2024. De kans op een avond met helder noorderlicht is dan het doorgaans grootst. Maar nogmaals: garanties heb je nooit, want de timing van zo'n impact moet voor ons in de avond vallen en daarbij hebben we ook nog eens helder weer nodig. En dat wil nog wel eens tegenvallen. Neem het echter ervan: na het aanstaande zonnemaximum zou het theoretisch zomaar weer eens 5 tot 10 jaar kunnen duren eer we opnieuw in de prijzen vallen wat betreft noorderlicht vanuit eigen land...

In de video hieronder een stukje uitleg hoe het noorderlicht ontstaat en soms onze omgeving kan bereiken:

Foto omslag: noorderlicht boven Brabant (nov 2023)