De term zegt het al: een Spaanse pluim is een bel met warme lucht afkomstig uit Zuid-Europa, meestal vanuit Spanje of Portugal. Maar vaak reikt de origine van deze warme lucht nog veel verder. Er zijn situaties bekend waarbij de luchtsoort bij ons zelfs helemaal afkomstig was uit de westelijke Saharawoestijn. Binnen 48 tot 72 uur legt die lucht duizenden kilometers af en bereikt onze omgeving met tropische hitte, waarna de lucht geleidelijk vochtiger wordt op nadering van een koufront. Juist dat vocht vormt hierbij een belangrijk element, wat de situatie tot een klassieke Spaanse pluim of 'Spanish plume' maakt.

Het is woensdag 19 juli 2019. Al weken hebben we te maken met gematigd zomerweer: het is aan de koele kant met weinig zonneschijn, vaak buien en soms koude nachten. Op enkele dagen is sprake geweest van zware buien die voor wateroverlast hebben gezorgd. Er is tot op heden geen enkele aanwijzing voor een snelle weersomslag met enorme hitte. Het is een typisch Hollandse zomermaand zoals we die hier van vroeger kennen.

Plotseling veranderen de weerkaarten echter naar een patroon dat we deze zomer nog niet hebben gezien. Ineens is 'ie daar: de Spaanse pluim. En hóe! Binnen enkele dagen wordt een bel met intense hitte vanuit de Sahara opgestuwd naar West-Europa. Dat proces wordt in de nacht van 22 op 23 juli in gang gezet. Op 24 juli wordt bij ons het nationaal hitterecord uit 1944 verbroken en weer een dag later, op 25 juli, bereiken we voor het eerst in Nederland de 40 graden. Ook op 26 juli wordt het lokaal 40 graden. Later barsten lokale, maar soms zware onweersbuien los en dat geldt ook voor de dagen erna.

De weerkaarten hieronder tonen de weersituatie van 25 juli 2019. Een klassieke Spaanse pluim reikt vanaf Afrika, via Spanje helemaal tot in Scandinavië. Ook de Benelux heeft met enorm hoge temperaturen te maken: op het 850 hPa-vlak (1,5 km hoogte) werd in De Bilt die bewuste avond zelfs 23,9 graden gemeten. Hogere waarden zijn daar op tot heden nooit voorgekomen!

Van een Spaanse pluim spreken we dus wanneer een bel zeer warme lucht vanuit het diepe zuiden Europa in wordt geblazen. Overigens horen daar ook onweerskansen bij. Dit soort situaties kenmerken zich door het optreden van frequent en soms zwaar onweer. Vaak niet direct, want de eerste 1 of 2 dagen verlopen meestal nog wel zonnig en droog. De aangevoerde hete lucht is aanvankelijk namelijk zeer droog. Geleidelijk nadert vanuit het westen een slingerend koufront en neemt boven het hete continent de onstabiliteit van de luchtmassa geleidelijk toe. Dit resulteert vaak in zogenaamde 'CAPE-bommen'. Hoe hoger de CAPE des te onstabieler is de lucht. Met name boven Frankrijk kan soms tot wel 5000 J/kg aan CAPE worden opgebouwd. Daaruit kan zich vervolgens een thermisch lagedrukgebied vormen; dit is een kleinschalig lagedrukgebied dat in korte tijd ontstaat wanneer het land sterk opwarmt. Ook dit proces vindt vaak boven Frankrijk plaats. Hieruit ontwikkelen zich doorgaans de zwaarste onweersbuien die wij in Nederland kennen...

Deze onweersbuien die de hitte afstraffen kunnen gepaard gaan met grote hagelstenen (meestal 3 tot 6 centimeter doorsnede, maar heel af en toe ook veel groter) en zware of zeer zware windstoten. In juli 2010 waaiden in de Achterhoek enkele elektriciteitsmasten omver en daar vielen helaas ook enkele dodelijke slachtoffers door de windstoten. Vorig jaar ging bij het Gelderse Leersum een heel bos tegen de vlakte door een downburst, een valwind. En in juni 2016 werden enkele dorpjes in Brabant getroffen door een enorme hagelbui met stenen tot ruim 10 centimeter doorsnede. Binnen een half uur tijd werd daar voor meer dan 300 miljoen euro (!) schade veroorzaakt.

Ook de hoeveelheid bliksem en het hoge aantal blikseminslagen kan voor schade en overlast zorgen. De onweersbuien blijven meestal wel een plaatselijk karakter houden, zoals vrijwel altijd het geval is. Regionale verschillen zijn dus groot: waar het ene dorp getroffen kan worden door noodweer, kan het 5-10 kilometer verderop relatief rustig blijven met nauwelijks regen en alleen wat gerommel in de verte.

Een Spaanse pluim met bijbehorende hitte laat zich tegenwoordig doorgaans al vroeg zien in de weerkaarten. Berekeningen van weermodellen zijn de afgelopen jaren sterk verbeterd en inmiddels kunnen we een potentiële hittegolf op 4 tot 7 dagen van tevoren met kanspercentages makkelijk benoemen. Hoe warm het dan exact wordt is natuurlijk meer een detail; daarvoor moeten we wat dichter op de termijn zitten. Dit geldt natuurlijk ook voor eventuele waarschuwingen die erbij komen kijken.

Dat geldt niet voor onweer. We kunnen kansen op (zwaar) onweer wel globaal benoemen, maar waar de buien daadwerkelijk vallen en hoe zwaar die vervolgens worden is meestal pas op 24 tot 48 uur van tevoren te zeggen. En in sommige gevallen zelfs pas op de dag zelf. Dit zal voorlopig ook niet veranderen. Onweer is één van de meest complexe en wispelturige weersverschijnselen die we kennen, zo niet het meest complexe, en het vergt behoorlijk wat inspanning om daarvoor een gerichte verwachting op te stellen. Maar ook op dat vlak boeken de weermodellen die we gebruiken zeker vooruitgang!

Kaarten Wetterzentrale/Wetter.de, omslag: eigen opname