In het zuiden en oosten van Nederland zijn deze week her en der al vijf tropische dagen (>30,0 graden) gemeten en daar kan er deze maandag nog eentje bijkomen. Daarmee is sprake van een ronduit bijzondere hittegolf voor september, maar misschien is het juist prettig dat dit pas in september gebeurt. De dagen zijn relatief kort, het koelt 's nachts nog enigszins af en ook de zonkracht is een stuk minder hoog dan 's zomers. Hadden we deze zelfde periode eind juli of begin augustus gehad? Dan had het zomaar een week lang 35 tot 40 graden kunnen worden, want zo warm is de herkomst van deze luchtsoort. Dat is ons dus bespaard gebleven en veel mensen zullen dat niet erg vinden... de natuur al helemaal niet!

Hoe bijzonder de hitte in september is blijkt ook uit het volgende feit: in De Bilt is sprake van een recordreeks zomerse dagen.

Afgelopen weekend voelde de warmte echter niet heel 'lekker' aan. Met soms een zeer hoge luchtvochtigheid was het gevoelsmatig nogal klam en vochtig. De hoge luchtvochtigheid leverde zaterdagochtend bijvoorbeeld ook die uitzonderlijk dichte mistbanken op, waarin het zicht plaatselijk terug kon lopen tot rond 15 meter. Normaal gesproken zijn zulke omstandigheden vrijwel onmogelijk middenin een (regionale) hittegolf, omdat de lucht dan juist vaak behoorlijk droog is.

De aanwezigheid van vochtige lucht gaat gevolgen hebben tijdens de omslag naar koeler weer. Dat zal tussen maandagavond en dinsdagavond plaatsvinden in de Benelux met een paar op papier gematigd actieve onweerskansen. Maar hoe fors kunnen die buien exact worden?

Ten westen van ons ligt op dit moment een koufront. De naam zegt het al: dit front markeert de grens tussen zeer warme en beduidend koelere luchtsoort vanaf de oceaan. Heel langzaam komt het koufront naderbij en zal dinsdagmiddag en -avond Nederland passeren. Aan de voorzijde hiervan komt bovendien een lagedrukgebied in de tropische lucht tot ontwikkeling. Dit heet ook wel een 'thermisch laag'. Dat zijn doorgaans de grootste onweersbrengers in ons deel van Europa, al is het de vraag of dat ook nu op grote schaal gebeurt. Niet alle elementen zitten namelijk 'mee' om tot zwaar onweer te komen.

Het thermisch lagedrukgebied ontstaat precies op de grens van de meest vochtige en warme luchtsoort. Op 850 hPa (ongeveer anderhalve kilometer hoogte) is de temperatuur vanavond zo'n 17 graden, tegelijkertijd gaat de ThetaE naar zo'n 55 graden. Dat duidt tot op grote hoogte op behoorlijk vochtige lucht. Langs dit warme lobje kunnen uiteindelijk dus ook de onweersbuien ontstaan.

Lees meer over het ontstaan van onweersbuien.

Onstabiliteit is er in de eerste plaats wel voldoende: maandagmiddag en -avond ontstaat boven het oostelijke deel van de Benelux een gebied met 800-1500 J/kg CAPE, een maat voor onstabiliteit. Meer over dit soort parameters valt hier te lezen. Daarbij zien we 20-30 knopen effectieve windschering voorbij komen in de weerkaarten. Deze waarden kunnen mede zorgen voor de ontwikkeling van één of twee stevige buien, maar er ligt op dat moment ook nog een zwakke rug van hogedruk boven onze omgeving. Hierdoor wordt eventuele buienvorming juist onderdrukt. Waarschijnlijk komt het daardoor tot de late avond nog niet echt tot onweersbuien, omdat er gewoonweg geen sterke 'trigger' aanwezig is. Mocht er nou tóch een bui ontstaan, dan is er sprake van multicell-onweer met kans op windstoten en lokaal wateroverlast. Maar de kans hierop blijft tot halverwege de avond dus nog klein.

Wanneer het koufront dichterbij komt, neemt de forcering daarbij ook verder toe. Hierdoor wordt het ontstaan van buien steeds groter. Dit effect zien we in de nacht naar dinsdag: het kleine hogedrukgebiedje trekt naar Duitsland weg en maakt plaats voor nog wat onstabielere lucht. Waarschijnlijk ontstaan dan veel meer buien en daarbij komt dan ook redelijk frequent onweer voor, met name in de oostelijke helft van de Benelux. Eventuele buien zijn dan wel vanaf hoogte gevoerd, wat betekent dat gunstige omstandigheden voor onweer nabij het aardoppervlak (in de onderste twee kilometer) niet meer benut worden. Onweer profiteert 's nachts van hooguit nog 500-1000 J/kg CAPE met daarbij zo'n 20 knopen windschering. Ruim voldoende om bliksem te krijgen (kan lokaal mooi worden voor fotografie!) en ook is her en der flink wat neerslag in korte tijd mogelijk, maar veel meer bijzondere randverschijnselen, zoals zware windstoten, worden al niet meer verwacht.

Op de indicatieve weergave van het Harmoniemodel hieronder zien we de onweersbuien dinsdagnacht boven Nederland. Het meeste onweer zit bij dit soort situaties standaard op de oostflank van de buien, het verst in de warme lucht. Waar die grens precies komt te liggen zal tot het laatste ogenblik onzeker blijven, neem deze kaart dus niet te letterlijk. 

Een tweede onweerskans zien we dinsdagmiddag en -avond op de weerkaarten verschijnen, op nadering van het koufront. Indien het voldoende opwarmt zijn dan vooral in de zuidoostelijke helft van het land enkele forse buien mogelijk met kans op windstoten en middelgrote zomerhagel, zeer lokaal tot 2-3 cm doorsnede als maximum. De meeste en zwaarste buien lijken dinsdagavond echter voor de Ardennen en het westen van Duitsland bestemd. Als het koufront nadert is daar op sommige plaatsen (met circa 1000 J/kg beschikbare CAPE) ook nog een bliksemshow mogelijk later in de avond.

Vanaf woensdag zitten we ten minste twee dagen in de polaire lucht met temperaturen tussen 20 en 23 graden. Overigens is dat nog steeds behoorlijk warm voor half september, maxima rond 19 graden zijn gebruikelijk. 's Nachts koelt het wel verder af: donderdag- en vrijdagochtend kunnen de minima regionaal onder 10 graden uitkomen. 

Richting het weekend van 16/17 september steekt mogelijk opnieuw een zuidelijke stroming op, waarmee beduidend warmere lucht naar ons land wordt geblazen. Wel stijgt in de loop van het weekend ook weer de buienkans. Of dat ook fel onweer oplevert bekijken we later deze week. Maar dat deze septembermaand als (zeer) warm de boeken ingaat lijkt nu al vrij zeker.

Omslag: eigen foto (Zandvoort, 27 augustus 2023)