Gedurende het herfstseizoen hebben we de afgelopen jaren veelvuldig met zware onweersbuien te maken gekregen. Dit leverde meer dan eens zelfs een tornado op, waarbij ook schade ontstond. Hoe kan het gebeuren dat zo laat in een seizoen met enige regelmaat tornado's voorkomen... en in hartje zomer vaak juist niet?

Die reden is eigenlijk eenvoudig: de straalstroom, een krachtige wind op ca 10 km hoogte en tevens meest prominente aanjager van ons weer, is tijdens het buienseizoen in de lente en herfst het sterkst. Een doorsnee buienseizoen loopt zo ongeveer van april t/m november: in de lente en zomer heb je vooral landinwaarts vorming van buien, terwijl het najaar met name langs de kust forse buien brengt. Dit hangt uiteraard samen met het warme zeewater. De straalstroom kan hierbij veel windschering genereren, waarbij onder de meest gunstige omstadigheden zelfs tornado's ontstaan. Hierbij zijn mei en juni gemiddeld genomen de maanden met de meeste kans op het voorkomen van een tornado, omdat er veel vochtig warme lucht voor handen is en de straalstroom nog vrij zuidelijk gelegen is. Deze 'rivier' van wind verplaatst zich tijdens de zomer vervolgens richting Scandinavië, dan neemt de hoeveelheid windschering overall dus af, maar keert in de loop van september weer terug naar onze omgeving. Als het ware kun je dus spreken over twee pieken in het optreden van dynamische onweersbuien doorheen het jaar: mei/juni en september/oktober.

Werpen we onze eerste terugblik naar precies tien jaar geleden: de namiddag van 3 november 2013. Een lagedrukgebied lag voor de kust van Engeland, met aan de oostzijde daarvan een krachtige tak van de jet. Hierbij viel de zogenaamde 'linkeruitgang' boven een deel van Nederland. Doordat de bovenlucht flink afgekoeld was na passage van een koufront, ontstond een gebied met lichte tot matige onstabiliteit waarin zich buien vormden. Deze buien gingen al snel gepaard met onweer. Wat in de loop van die middag echter gebeurde, had vrijwel niemand voorzien.

Tussen Zeist en Wijk bij Duurstede werd halverwege de middag een eerste slurf waargenomen. Aanvankelijk leek het hierbij om een funnel te gaan: dat is een beginnende tornado, maar die maakt geen contact met de grond. Niet veel later werd echter opvliegend puin waargenomen en toen werd al snel duidelijk dat we hier met een tornado te maken hebben die 'supercellulair' was ontwikkeld. Het ging dus niet om een hoosje van het spout-type (zoals bijvoorbeeld een waterhoos, die juist ontstaat onder heel rustige omstandigheden). 

In de anderhalf uur daarna werden meerdere tornado's gezien tussen grofweg Utrecht en Arnhem. Her en der werd flinke schade veroorzaakt, ondanks dat het in de meeste gevallen om een EF1 tornado ging. Tijdens dit traject kon de tornado vanuit verschillende hoeken en standen prachtig worden vastgelegd, waaronder door onze eigen meteoroloog Wilfred Janssen. Die foto's kun je hieronder bewonderen:

Onder invloed van de straalstroom zien we echter vaker tornado's in september en vooral oktober verschijnen. In oktober 2020 én 2021 kwam het meerdere keren tot de vorming van zware buien waarbij de windschering precies optimaal bleek voor de vorming van enkele forse hozen. Met name in de nacht van 19 op 20 oktober 2021 ontstonden een stuk of 6 tornado's verspreid door heel Nederland. Sommige mensen in De Bilt en Bilthoven omschreven de passage van één van deze tornado's als "een vliegtuig dat zeer laag overvloog". Een half bosperceel werd die nacht binnen luttele seconden weggevaagd. Ik ben daar zelf even later wezen kijken om beelden te maken van de schade. Een smal schadespoor was dwars door de natuur getrokken, waarbij bomen allerlei verschillende kanten op lagen. Dat is een duidelijk teken van een circulatie, ofwel roterende luchtbewegingen. Bij een valwind kan de hoeveelheid schade vergelijkbaar zijn, maar dan liggen alle bomen één kant op. Die wind draait tenslotte niet rond.

Op 23 oktober 2022 ontstond een opvallend zware tornado in onze buurt, alleen die bereikte Nederland tot op anderhalf uur niet. In het noordwesten van Frankrijk werden die middag verschilende dorpen getroffen door een EF-2 tot EF-3 tornado, die met name tussen Amiens en Lille stevig huis hield. Ook hier was sprake van ideale omstandigheden voor het ontstaan van dergelijk heftige verschijnselen. Op zich reikten de parameters voor het ontstaan (of in standhouden) van een tornado toen toen zelfs tot boven Nederland, maar eind oktober zijn de dagen natuurlijk kort en na 18 uur viel de voeding (warmte) voor het onweer als het ware weg.

Het optreden van tornado's is dus zeker in de herfst niet heel uitzonderlijk... en in Nederland is dat überhaupt niet het geval. Er wordt npg wel eens gezegd dat hoosverschijnselen in Nederland bijzonder of uniek zijn. Onder de streep komen best veel exemplaren voor per jaar in de Benelux, soms zelfs enkele tientallen. Ze zijn echter meestal zeer kortdurend waardoor het lang niet altijd wordt opgemerkt of vastgelegd. Al neemt de frequentie van het fotograferen of filmen van een tornado de laatste jaren wel toe. Vrijwel iedereen loopt tegenwoordig natuurlijk met een telefoon met camera op zak, waardoor een bijzonder weersverschijnsel binnen enkele seconden is vereeuwdigd.

Foto omslag: Wilfred Janssen (3 nov 2013)