Om pilotengaten te vormen moet een dunne wolkenlaag  uit onderkoelde waterdruppeltjes ontstaan. Dit zijn waterdruppeltjes met een temperatuur onder het vriespunt. In sommige atmosferische omstandigheden waarin nauwelijks kleine vrieskernen aanwezig zijn (zoals stof of zoutkristallen) kunnen deze druppeltjes in een rustige atmosfeer rondzweven. Meestal gebeurt het proces in Altocumulus. Het fenomeen heet in de meteorologie cavum en komt het meest in altocumulus voor.

Als deze omstandigheden worden verstoord, bijvoorbeeld door een vliegtuig of een turbulente luchtstroom kunnen deze druppeltjes samenklonteren en bevriezen. De samengeklonterde druppeltjes zijn zwaarder en vallen naar beneden. In de warmere lucht verdampen ze en er ontstaat als het ware een gat in de wolk. 

De vallende ijskristallen zijn soms eerst nog als een pluk of pluimpje te zien midden onder het gat. Op die manier ontstaat er een zeer fraai wolkenpatroon.

Wanneer een vliegtuig op de hoogte van het wolkendek met veel onderkoelde druppeltjes vliegt kan er ook een 'negatief' vliegtuigspoor ontstaan. Vaak zien we in hoog in de lucht achter een vliegtuig een condensatiestreep ontstaan, maar in een weersituatie zoals dinsdag kan ook het tegenovergestelde gebeuren en ontstaat er een distrail (dissipating trail), juist een opklaringsstreep in het wolkendek. Je kan dit zien als een langgerekt pilotengat waar het vliegtuig voor de turbulentie zorgt om de onderkoelde druppeltjes te doen bevriezen.

Foto boven artikel: Arthur Slingerland