De ITCZ is een ‘band’ van lage luchtdruk rond de aarde ter hoogte van de evenaar. Het gebied kenmerkt zich door stijgende luchtbewegingen waardoor er makkelijk regen- en onweersbuien ontstaan die ook nog kunnen samenklonteren. Hierdoor het soms lang en hevig kan blijven regenen. 

Door de stijgende luchtbewegingen ontstaat er aan de grond een zone van lage luchtdruk. Het tekort aan lucht aan de grond moet aangevuld worden en daardoor stroomt uit het noorden en zuiden vanaf de dertigste noorder- en zuiderbreedtegraad lucht richting de zone met lage luchtdruk bij de evenaar. Het proces van lucht dat naar elkaar toe beweegt noemen we convergentie.

‘Tijdens het opstijgen van de lucht, koelt de lucht af. Koude lucht kan minder waterdamp bevatten dan warme lucht en dus treedt er condensatie op. Dit zijn de wolken die ontstaan. Naarmate de wolken groter worden ontstaat er ook neerslag.’

Boven de wolken van de ITCZ (de bovenlucht) verplaatst de lucht zich juist richting het noorden en zuiden. Dit noemen we divergentie. Rond de dertigse breedtegraad gaat de lucht weer dalen en ontstaat er aan de grond een hogeluchtdrukgebied. Een dergelijk hogedrukgebied vinden we bijvoorbeeld vaak bij de Azoren, het zogenaamde Azorenhoog. Het gebied met hogedrukgebieden rond de dertigste breedtegraad noord en zuid noemen we ook wel de Paardenbreedten. Het is gebied waar vaak wekenlang geen wind staat en berucht is bij zeevaarders. De circulatie tussen de ITCZ en de Paardenbreedte is heet de Hadleycel en is onderdeel van de algehele circulatie.

De ITCZ is gekoppeld aan de stand van de zon. Daar waar de zon loodrecht boven de aarde staat wordt het het warmst en stijgt lucht het makkelijkst op. Omdat de rotatie-as van de aarde gekanteld is staat door het jaar heen de zon niet altijd op dezelfde plek loodrecht boven de aarde. Het is ook de reden dat wij seizoenen kennen. 

Gedurende het jaar beweegt de ITCZ dus een beetje van noord naar zuid en weer terug. De ITCZ volgt de zon, maar doet dat wel enigszins vertraagd, ongeveer zo’n twee tot drie maanden.  Als het zomer is op het noordelijk halfrond en de zon zijn meest noordelijke punt bereikt rond twintig juni, dan zal de ITCZ eind augustus begin september zijn meest noordelijke positie bereiken.

Omdat het weer gedreven wordt door de zon is er een duidelijke dagelijkse gang merkbaar. In de ochtend ontstaan stapelwolken die in de middag uitgroeien tot zware buien en in de avond en nacht weer verdwijnen. Dit kan proces herhaalt zich dan weer de volgende dag.

Land warmt sneller op dan zeewater. Het effect van de ITCZ is daarom beter te merken boven land. De verplaatsing van zuid naar noord en andersom is op de oceanen gering. DE ITCZ is daarom geen strakke lijn om de aarde maar volgt de continenten zover dat kan en vertoont een golvend beeld. Op de afbeelding is dat mooi te zien.

Doordat de ITCZ in het jaar verschuift hebben landdelen die in het gebied vallen van de ITCZ vaak met grote verschillen in het weerbeeld te maken. Bijvoorbeeld delen van Afrika en India kennen een duidelijk droge periode en een natte periode. Ook in Australië en het noorden van Zuid Amerika speelt de ITCZ een belangrijke rol in het weerbeeld.

De ITCZ kan in sommige jaren flink tegengewerkt worden door krachtige hogedrukgebieden ten noorden of zuiden van de ITCZ waardoor de zone zich nauwelijks richting het noorden en zuiden kan verplaatsen. Het gevolg is dat regenperiodes in bepaalde gebieden uitblijven en droogte aanhoudt of dat regenperiodes veel langer duren dan gebruikelijk.

De zware onweerscomplexen die boven het westen van Afrika ontstaan onder regie van de ITCZ zijn tijdens het Atlantisch orkaanseizoen vaak de bron van een nieuwe wervelstorm. Op het moment dat de buienclusters met een oostelijke wind de Atlantische Oceaan optrekken kunnen zij bij de ideale omstandigheden uitgroeien tot een orkaan die aan de andere kant van de oceaan voor grote problemen kan zorgen.

De ITCZ is ook een belangrijke oorzaak van de natte moesson, het regenseizoen in India. In de zomer ligt de ITCZ boven het noorden van India en wordt de buienvorming in het land enorm versterkt. Door de stijgende lucht boven het land wordt er extra vochtige lucht van de oceaan aangevoerd (aanlandige moessonwind uit zuidwestelijke richtingen in de richting van de ITCZ) waardoor heel makkelijk buienwolken kunnen ontstaan. Het Himalaya gebergte in het noorden van India werkt als een extra obstakel waardoor de lucht nog eens extra gedwongen wordt om op te stijgen. Het kan op deze manier weken lang regenen. De vele neerslag leidt tot grote overstroming en ieder jaar komen er meerdere mensen om het leven door het natuurgeweld.

In de loop van de herfst beweegt de ITCZ weer naar het zuiden. De wind draait en aflandige, noordoostelijke winden gaan heersen boven India. De kans op neerslag is klein en de droge tijd begint in India. De ITCZ verplaatst zich ondertussen naar Indonesië waar de natte periode aanbreekt.